آیات الاحکام

آیاتُ الأحْکام، یا احکام القرآن یا فقه القرآن، آیاتی از قرآن مجید که بیانگر قواعد و احکام شرعی و حقوق اسلامی است؛ نیز عنوان مشهور و اصطلاحیِ تعدادی از کتب فقهی استدلالی که بر پایۀ آیات فقهی قرآن مجید نوشته شده است.
آیات الأحکام نخستین و معتبرترین منبع شناخت قواعد و احکام حقوق اسلامی و به تعبیری بنیاد حقوق اسلامی است (جعفری، 1/ 46). فقها در فقه اسلامی در بحث اجتهاد و قضا، شناخت آیات الأحکام را لازم و از شرایط اجتهاد دانسته‌اند (علامۀ حلی، 3/ 423؛ شهیدثانی، 3/ 62-64). در نظام حقوقی ایرانِ، بعد از انقلاب اسلامی (1357 ش) و درپی تغییر و تحول قوانین، عرصه‌ای برای تکاپوی فقهی و تبدیل احکام نظری فقه شیعی به قوانین قابل اجرای رسمی کشور به وجود آمد و قضات، در موارد سکوت، نقص، اجمال یا تعارض قوانین مدونه مکلَّف شدند تا با استناد به منابع و فتاوی معتبر اسلامی و اصول حقوقی (که مغایر با موازین شرعی نباشد) حکم قضیه را صادر نمایند (نک‍ : قـانون اساسی، اصل 167؛ قانون آیین دادرسی دادگاههای عمومی و انقلاب، مصوب 1379 ش، مادۀ 3). 
در یک نگاه کلی، آیات قرآن مجید را می‌توان به 5 دسته تقسیم کرد: 1. عقاید بنیادین: شامل مباحث مربوط به اثبات صانع و وحدانیت، صفات کمال و جمال وی، نبوت عامه و خاصه پیامبر اکرم (ص)، معاد و احوال قیامت، بهشت و دوزخ، مجازات گنهکاران و مغفرت عامه الهی و امثال آن؛ 2. شرایع و قوانین: شامل مباحث عبادات از قبیل احکام طهارت، نماز، روزه، حج، جهاد، امر به معروف، نهی از منکر، زکات و خمس، و امور حقوقی مانند بیع، رهن، اجاره، صلح و دِیْن، و احوال شخصیه از قبیل نکاح، طلاق، ارث، وصیت و حَجر، و امور کیفری نظیر حدود، دیات و قصاص، و امور اداری، سیاسی و اجتماعی مانند قضا، حکومت، ضوابط حاکم بر جامعۀ اسلامی، و امور روابط با ملل و امم دیگر؛ 3. وقایع و قصص: داستانهای عبرت‌انگیز امتها و انبیای گذشته و مبارزات آنها با طاغوتهای زمانشان از قبیل موسى و فرعون، عیسى و حواریون، ابراهیم و نمرود؛ 4. مطالب اخلاقی، در مورد تبیین و تعیین معیارها و ارزشهای والای انسانی؛ 5. تبیین هستی جهان، و بیان خلقت آسمان، زمین، انسان و حیوان (محقق داماد، 2/ 26-27). از این میان، آنچه که در دانش فقه و اصول بحث می‌شود، همان دستۀ دوم یعنی شرایع و قوانین است که در اصطلاح آن را «آیات الأحکام» نامند (همانجا). استحکام این آیات تا آنجا ست که حتى بنا به نظر گروهی که اعتقاد به تحریف برخی از آیات قرآن داشته‌اند، دربارۀ آیات الأحکام قائل به عدم تحریف هستند (نک‍ : آقابزرگ، 10/ 220-221؛ معرفت، صیانة ... ، 90). 
آیات قرآن مجید دارای انواع مختلفی از تفسیر است (نک‍ : دبا، ذیل تفسیر). آیات الأحکام از لحاظ منهج (مصادر) تفسیری اجتهادی است، هرچند از شیوۀ تفسیر قرآن به قرآن و تفسیر قرآن به روایت بهره می‌جوید؛ نیز به لحاظ اتجاه (گرایش فکری) تفسیری فقهی و از حیث اسلوب از یک جهت تفسیر موضوعی (دبا، 15/ 698- 699)، و از جهت دیگر، تفسیر ترتیبی است. منظور از تفسیر ترتیبی این است که به‌ترتیب چینش سوره‌های قرآن تنظیم شود، چنان‌که معْظم اهل سنت عمل کرده‌اند و نام «احکام القرآن» یا «آیات الأحکام» را برآن نهاده‌اند، یا ممکن است به ترتیب مباحث فقهی باشد، چنان‌که علمای شیعی رفتار کرده‌اند و بیشتر آثار خود را «فقه القرآن» نامیده‌اند (مدیرشانه‌چی، 46-47؛ معرفت، تفسیر ... ، 2/ 231). بااین‌حال به نظر می‌رسد، در هر دو ترتیب، مفسران درصدد دفاع از حکم فقهی، از طریق انطباق آن با آیات قرآن باشند تا در مقام تفسیر آیات قرآن؛ زیرا اصولاً سابقۀ طرح مسائل فقهی پیش از نگارش چنین تفسیرهایی است که از سدۀ دوم هجری آغاز شد و تا عصر حاضر ادامه یافته است (نک‍ : ادامه مقاله).
دربارۀ شمارگان آیات الأحکام، اختلاف نظر بسیار است. مشهور میان عالمان اسلامی این است که تعداد آیات الأحکام 500 آیه است (زرکشی، 2/ 130؛ سیوری، 1/ 5) و حتى برخی از مفسران، کتاب خود را براین اساس نام نهاده‌اند؛ نظیر تفسیر خمسمائة آیة فی الأحکام اثر مقاتل بن سلیمان بلخی (د 150 ق)، تفسیر خمسمائة آیة از ابوالمؤثر صلت بن خمیس بهلاوی (قرن سوم هجری)، النهایة فی تفسیر خمسمائة آیة فی أحکام القرآن از احمد بن عبداللّه بن سعید بن متوّج بحرانی (د 771 ق)، شافی (شفاء) العلیل فی شرح (تفسیر) الخمسمائه آیة فی التنزیل، از عبداللّه بن محمد نجری یمانی (د 877 ق) (نک‍ : صادقی، 40). برخی، تعداد احکام فقهی مستخرج از آیات الأحکام را 500 حکم فقهی دانسته‌اند (جرجانی، 1/ 6-7). گروهی دیگر تعداد آیات الأحکام را به فراخور تا 467، 370، 348، 340، 285، 240 و 150 آیه کاهش داده‌اند (صادقی، سراسر مقاله). شماری دیگر تعداد آیات الأحکام را فراتر از نظر مشهور، یعنی 500 آیه، دانسته و به اختلاف شمارگان، آن را تا 600، 634، 750، 800، 900، 000‘2 و 000‘3 آیه یا نصف قرآن افزایش داده‌اند (همانجا). به نظر جمعی دیگر، نمی‌توان رقمی دقیق برای آیات الأحکام تعیین کرد، بلکه بنابر ذوق افراد و اینکه چه موضوعاتی را داخل در فقه بدانیم، تعداد آن قابل کاهش یا افزایش است (همانجا). نظری دیگر، کل آیات قرآن را دستورهای عملی می‌داند که مسلمانان می‌باید جهت فکری و عملی خویش را برآن منطبق سازند (معرفت، همان، 2/ 228). به نظر می‌رسد که منشأ این اختلافات از آنجا است که برخی در شمارش آیات الأحکام، تنها آیات صریح در احکام شرعی را ملاک قرار داده‌اند و عده‌ای دیگر به آیات مکرر و متداخل و حتى غیرصریح نیز توجه داشته، و گسترۀ آن را تا آیات امثال و قصص توسعه داده‌، و از آنها بهرۀ فقهی برده‌اند. شواهدی نیز در دست است که ائمه (ع) از آیاتی غیر از آیات مشهور، استنباط فقهی داشته‌اند که این آیات به لحاظ عدم دلالت اولیه بر مسائل فقهی، جزء آیات الأحکام شمرده نشده‌اند. برای نمونه، در زمان متوکل، مردی یهودی به زنی مسلمان تجاوز کرد و سپس برای رهایی از اجرای حد، اسلام آورد؛ متوکل تکلیف را از امام هادی (ع) پرسید و امام با استفاده از عمومات آیات 84-85 سورۀ غافر (40)، حکم به اجرای حد داد (حر عاملی، 18/ 407- 408). درحالی‌که صدر و ذیل و سیاق آیات مذکور، در صدد بیان حکم شرعی نیست تا در شمار آیات الأحکام مشهور آید.
بر پایۀ گزارش ابن‌ندیم (ص 41)، نخستین کسی که در زمینۀ آیات الأحکام تألیفی مستقل داشت، محمد بن سائب بن بشر کلبی کوفی (د 146 ق) بود که کتاب وی اکنون در دست نیست. کلبی مفسری شیعی (طوسی، 145، 284؛ ذهبی، 3/ 556؛ خویی، 17/ 114؛ تفرشی، 4/ 213) و از شاگردان امام باقر (ع) و امام صادق (ع) است که نکات تفسیری را از ابن‌عباس روایت کرده است (آقابزرگ، 1/ 40-41، 4/ 311؛ صدر، 321، 325-326). بنا به گزارشی از ابن‌ندیم (همانجا)، شافعی نیز در باب احکام القرآن کتابی مستقل داشت که آن نیز اکنون در دست نیست. بااین‌حال، احمد بن حسین بیهقی نیشابوری (د 458 ق)، از نصوص پراکندۀ شافعی، کتاب أحکام القرآن للشافعی را گردآوری کرده است (برای اطلاع از نسخۀ خطی آن، نک‍ : بکائی، 1/ 177)؛ نسخۀ چاپی این اثر نخستین‌بار به اهتمام محمد عزّت عطار حسینی، در قاهره به سال 1371 ق و سپس با مقدمۀ محمد زاهد کوثری و به‌ کوشش عبدالغنی عبدالخالق در 1395 ق، در بیروت منتشر شد. گردآوری این اثر توسط بیهقی حاکی از آن است که کتاب شافعی تا عصر بیهقی باقی نمانده بود. در میان اهل سنت، زرکشی (د 794 ق) در البرهان فی علوم القرآن (2/ 126) شافعی را نخستین مؤلف در این زمینه دانسته است که با توجه به تاریخ وفات کلبی و تقدم حیاتش بر شافعی، نظری مردود است.
برخی از مهم‌ترین کتابهای آیات الأحکام شیعی عبارت‌اند از: 1. فقه القرآن اثر قطب‌الدین سعید بن هبة اللّه راوندی (د 573 ق)؛ 2. كنز العرفان فی فقه القرآن از فاضل مقداد بن عبداللّه سیوری (د 826 ق)؛ 3. زبدة البیان فی شرح آیات الأحکام (با نامهای دیگری چون زبدة البیان فی أحكام القرآن یا زبدة البیان فی تفسیر آیات الاحکام) از احمد بن محمد معروف به محقّق یا مقدس اردبیلی (د 993 ق)؛ 4. مسالك الأفهام إلی آیات الأحكام از فاضل جواد کاظمی (د 1065 ق)؛ 5. قلائد الدّرر فی بیان آیات الأحكام بالأثر از احمد بن اسماعیل جزائری نجفی (د 1150 ق). در میان اهل سنت نیز می‌توان از این کتابها نام برد: 1. أحكام القرآن از ابوبکر احمد ابن علی رازی، معروف به جصّاص (د 370 ق) فقیه و عالم حنفی، این کتاب که از مهم‌ترین کتابهای آیات الأحکام حنفی است، بارها در استانبول، قاهره و بیروت به چاپ رسیده است (هاشم‌زاده، 172؛ دبا، 18/ 142)؛ 2. أحكام القرآن، عمادالدین علی بن محمد طبری معروف به کیاهراسی (د 504 ق)؛ 3. أحكام القرآن از فقیه مالکی محمد بن عبداللّه اندلسی اشبیلی معروف به ابن عربی (د 543 ق)؛ این کتاب از مهم‌ترین کتابهای احکام قرآن در مذهب مالکی است؛ 4. تفسیر آیات الأحكام از محمد علی السایس (همو، 182-183). 

مآخذ 

آقابزرگ، الذریعة؛ ابن‌ندیم، الفهرست؛ بکائی، محمدحسن، کتابنامۀ بزرگ قرآن کریم، تهران، 1374 ش؛ تفرشی، نقد الرجال، قم، 1418 ق؛ جرجانی، ابوالفتح، تفسیر شاهی، به ‌کوشش ولی الله اشراقی، تهران، 1362 ش؛ جعفری لنگرودی، محمدجعفر، مبسوط در ترمینولوژی حقوق، تهران، 1378 ش؛ حر عاملی، محمد، وسائل الشیعة، به ‌کوشش محمد رازی و ابوالحسن شعرانی، بیروت، 1403 ق؛ خویی، ابوالقاسم، معجم رجال الحدیث، قم، 1413 ق/ 1992 م؛ ذهبی، محمد، میزان الاعتدال، به ‌کوشش علی‌محمد بجاوی، بیروت، 1382 ق؛ زرکشی، محمد، البرهان فی علوم القرآن، به ‌کوشش یوسف مرعشلی و دیگران، بیروت، 1410 ق؛ شهیدثانی، زین‌الدین، شرح اللمعة، قم، 1410ق؛ صادقی فدکی، جعفر، «بررسی و نقد پنج دیدگاه مطرح دربارۀ تعداد آیات الاحکام قرآن کریم»، پژوهشهای فقهی، بهار و تابستان 1390 ش، س 7، شم‍ 4؛ صـدر، حسن، تـأسیس الشیعة لعلوم الاسلام، شـرکة النشـر والطبـاعة العراقیة المحدودة، 1370 ق/ 1951 م؛ طوسی، محمد، رجال الطوسی، به ‌کوشش جواد قیومی اصفهانی، قم، 1415 ق؛ علامۀ حلی، حسن، قواعد الاحکام، قم، 1419 ق؛ سیوری، مقداد، کنز العرفان فی فقه القرآن، تهران، 1384 ق؛ قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران، مصوب 1358 ش؛ قانون آیین دادرسی دادگاههای عمومی و انقلاب در امور مدنی، مصوب 1379 ش؛ محقق داماد، مصطفى، اصول فقه، تهران، 1390 ش؛ مدیرشانه‌‌چی، کاظم، «آیات الاحکام»، مطالعات اسلامی، بهار و تابستان 1375 ش، شم‍ 31-32؛ معرفت، محمدهادی، تفسیر و مفسران، قم، 1380 ش؛ همو، صیانة القرآن، قم، 1410 ق؛ هاشم‌زاده، محمدعلی، «کتابشناسی احکام قرآن»، پژوهشهای قرآنی، پاییز 1374 ش، شم‍ 3.

حمیدرضا افسری ـ مصطفى محقق‌ داماد